اجرای این توافقنامه میان ایران و عراق که یک همکاری رسمی میان وزارتخانه‌های نفت این دو کشور است، چند پیام اقتصادی و سیاسی به همراه دارد. پیام نخست این همکاری از عزم ایران برای تبدیل شدن به هاب انتقال انرژی منطقه حکایت دارد.   مردادماه امسال، با امضای قراردادی بین شرکت ملی نفت ایران و دراگون اویل امارات، سوآپ نفت کشور بعد از هفت سال توقف در پایانه‌ نفتی نکا در شمال کشور از سرگرفته شد. به گفته کارشناسان ظرفیت فعلی تاسیسات و خطوط لوله منطقه شمال ۳۷۰ هزار بشکه در روز است که با برخی تغییرات قابلیت افزایش به ۵۰۰ هزار بشکه در روز را نیز دارد. حال با ورود عراق به جاده ترانزیت انرژی ایران، می‌توان به گسترش نقش ایران در جابه‌جایی انرژی در منطقه و افزایش منافع اقتصادی این فعالیت امیدوار بود.

 دیگر پیامی که می‌توان از توافقنامه اخیر دریافت کرد، نزدیک شدن ارتباط دو کشور همسایه با یکدیگر در عین رقابت آنها در زمینه تولید نفت است. عراق و ایران به ترتیب رتبه دو و سه تولید نفت در اوپک را دارند و پیش از این نیز برنامه‌هایی برای فعالیت دوجانبه در میدان‌های نفتی مشترک میان دو کشور داشته‌اند. حال با آغاز صادرات نفت خام کرکوک به ایران، می‌توان چشم‌انداز روشن‌تری نیز برای همکاری‌های بعدی متصور بود.کاهش تکیه بر ترکیه و ایجاد راهی جدید برای صادرات نفت خام دیگر پیامی است که بار سیاسی به همراه دارد. کرکوک در حالی یکی از مهم‌ترین مناطق تولید نفت خام در عراق است که تمام نفت تولیدی آن از طریق خط لوله و مسیر جاده‌ای به بندر جیهان ترکیه می‌رود و به دست مشتری‌های عراق می‌رسد. حال اما به نظر می‌رسد عراق قصد ایجاد تنوع در مسیرهای صادراتی و کاهش وابستگی به یک کشور خاص را در برنامه دارد.

    سه سناریو برای نفت عراق در ایران

زمستان سال گذشته بود که طی سفر بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان به عراق، طرح احداث یک خط لوله از کرکوک به ایران مطرح شد. در آن زمان ایران و عراق یادداشت تفاهمی برای مطالعه ساخت یک خط لوله به امضا رساندند. طرح احداث این خط لوله همچنان در دست بررسی است، اما تا عملیاتی شدن آن، ارسال ۳۰ تا ۶۰ هزار بشکه نفت خام از شمال عراق به ایران با کامیون‌‌های حمل نفت رقم خواهد خورد. این کامیون‌ها از مرزهای غربی ایران و عراق وارد کرمانشاه می‌شوند و از آنجا به پالایشگاه‌های کرمانشاه، شازند، تهران، اراک و تبریز ارسال می‌شوند تا به مصرف داخلی برسند. در مقابل، ایران طبق قوانین سوآپ، معادل نفت خامی را که از همسایه غربی دریافت کرده است در جنوب یا به پالایشگاه‌های بصره در عراق تحویل خواهد داد یا از طریق خلیج فارس به دست مشتریان این کشور خواهد رساند.

اما این یکی از سناریوهایی است که می‌تواند برای ۶۰ هزار بشکه نفت صادراتی عراق به ایران رقم بخورد. به گفته عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی ایران، نفتی که از کرکوک وارد کرمانشاه می‌شود به چند صورت قابل استفاده است. حمید حسینی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با اشاره به اتفاقاتی که پس از برگزاری همه‌پرسی اقلیم کردستان عراق باعث کاهش صادرات نفت خام از شمال عراق شد، می‌گوید: ممکن است عراق در ازای صدور این ۶۰ هزار بشکه نفت خام در روز به ایران، فرآورده‌های نفتی بخواهد که در این صورت هم سطح روابط دو کشور افزایش خواهد یافت و هم درآمدی برای پالایشگاه‌‌های کشور ایجاد خواهد شد زیرا پالایش هر یک بشکه نفت خام ۲ دلار کارمزد دارد.

حسینی در ادامه «سوآپ نفت خام عراق و رساندن مشابه آن به دست مشتریان این کشور از طریق پایانه‌های جنوب کشور» را به‌عنوان دومین سناریو مطرح می‌کند. اما سومین سناریو که حسینی به آن اشاره می‌کند‌ این است که «ما می‌توانیم این میزان نفت را در ازای بازپرداخت پول برق و گازی دریافت کنیم که به عراق صادر شده اما این کشور توان بازپرداخت آن را ندارد.»

این عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی ایران با اشاره به تحرکات جدید عربستان در زمینه همکاری‌های نفتی با عراق می‌گوید: اگرچه شروع صادرات ۶۰ هزار بشکه‌ای نفت خام عراق به ایران اتفاقی مبارک است اما ما نباید به این سطح راضی باشیم. در حال حاضر عربستان سعودی پیشنهاد احداث یک خط لوله با ظرفیت ۶/۱ میلیون بشکه‌ای را به عراق داده است و از طرفی احداث یک خط لوله با سرمایه‌ ۱۸ میلیارد دلاری از بصره به اردن و از آنجا به بندر عقبه نیز در دست بررسی است، بنابراین ایران باید از تمام ظرفیت‌های خود در منطقه استفاده کند و روابط خود را با عراق که برنامه‌های جدی برای افزایش تولید نفت دارد، گسترش دهد.

از نگاه حسینی اگرچه در قدم نخست صادرات ۶۰ هزار بشکه‌ نفت خام در روز به ایران ممکن است بسیار محدود به نظر برسد، اما این همکاری می‌تواند در آینده آثار مهم‌تری با خود به همراه داشته باشد. او در ادامه می‌گوید: ایران تا ۶۰۰ هزار بشکه ظرفیت دریافت نفت خام عراق را دارد، ما می‌توانیم کل خوراک ۴۰۰ هزار بشکه‌ای پالایشگاه آبادان را از طریق یک خط لوله نهایتا ۴۰ کیلومتری از بصره دریافت کنیم و در مقابل از خارک به مشتریان عراق نفت خام بدهیم، تمام اینها اتفاقات ارزشمندی هستند که می‌توانند پیوندهای دو کشور را بیشتر کنند.

   اولین همکاری با وزارت نفت عراق

صادرات ۶۰ هزار بشکه‌ای نفت خام کرکوک به ایران اگرچه اندک به نظر می‌رسد اما پتانسیل‌های زیادی به همراه دارد زیرا آن‌گونه حمید حسینی می‌گوید: «ایران تا کنون با تمام سازمان‌ها و وزارتخانه‌های عراق همکاری داشته به غیر از وزارت نفت این کشور.» حسینی در ادامه می‌گوید: ما تا کنون نتوانسته بودیم با وزارت نفت عراق چه در زمینه خرید و فروش محصول، چه فعالیت‌های پیمانکاری و چه کار در میادین مشترک نفتی همکاری مشترک داشته باشیم اما ارسال نفت از شمال عراق به ایران گام مهمی است که می‌تواند به افزایش همکاری‌ها منجر شود. در واقع ایران از طریق همکاری با عراق هم گام جدیدی در زمینه سوآپ نفت خام برداشته و هم بابی جدید در همکاری با این کشور همسایه گشوده است.

   افزایش صادرات نفت عراق از طریق ایران

نفع توافق اخیر برای طرف عراقی، افزایش صادرات نفت خام از میدان نفتی کرکوک است. بعد از برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان، در ماه اکتبر ارتش عراق وارد منطقه مورد مناقشه کرکوک شد. کردهای عراق در حالی با تاکید به مبارزات پیشمرگه‌های کرد برای حفظ این استان در مقابل داعش بر سر این منطقه ادعا داشتند که در نهایت این دولت مرکزی عراق بود که توانست کنترل کرکوک را در دست بگیرد. پس از پیشروی‌های نظامی عراق در کرکوک، کردها عقب‌نشینی کردند و کنترل چند میدان‌ نفتی در قلب تولید نفت عراق را (مانند هاوانا، باباگرگر، بای‌حسن) که تا پیش از برگزاری همه‌پرسی تحت کنترل اقلیم بود به دولت مرکزی واگذار کردند. بعد از این ماجراها اختیار تمام میدان‌های نفتی کرکوک به دست دولت مرکزی عراق افتاد اما در عین حال صادرات نفت خام از این منطقه نیز کاهش پیدا کرد. در واقع شرکت‌های خارجی که با اقلیم قرارداد داشته‌اند، حالا نمی‌دانند نفت خام این منطقه به چه کسی تعلق دارد و در فعالیت‌هایشان اختلال ایجاد شده است. به این ترتیب صادرات روزانه ۶۵۰ هزار بشکه‌ای نفت خام تولید شده در این منطقه که از طریق خط لوله کرکوک-جیهان منتقل می‌شد در حال حاضر به چیزی حدود ۳۰۰ هزار بشکه رسیده است. حال دولت عراق تلاش دارد با توسل به راه‌های جدید، صادرات نفت خام از شمال عراق را افزایش دهد و ایران یکی از مسیرهایی است که می‌تواند در کنار مستحکم  کردن روابط سیاسی دو کشور، صادرات بخشی از نفت خام این کشور را نیز تضمین کند.