نسبت جمعیت شهرنشین به
جمعیت روستایی در چین، ۵۴ درصد است که اگرچه عینا با نسبت جهانی برابری
می‌کند اما در مقایسه با آمریکا و اروپا که به ترتیب ۸۰ درصد و ۷۲ درصد
جمعیت کشورها در آنها «شهرنشین» محسوب می‌شوند، از نوعی غفلت چینی در توسعه
فیزیکی و جمعیتی شهرها حکایت می‌کند. بخشی از این عقب‌ماندگی در چین، از
قوانین محدودکننده رشد
فیزیکی کلان‌شهرها –سهمیه زمین- نشات می‌گیرد. از این‌رو، با توجه به
توصیه اخیر دفتر «برنامه اسکان بشر ملل متحد» (هبیتات در سازمان ملل) که بر
توسعه مطلوب شهرها تاکید دارد، دومین اقتصاد جهان تصمیم گرفته از ظرفیت بکر شهرهای مستعد افزایش جمعیت، برای تغییر موتور رشد اقتصادی خود بهره ببرد.
قرار است نسل نوین فعالیت‌های اقتصادی و تجاری در کشور چین برخلاف آنچه طی سال‌های اخیر با اهرم «نیروی کار ارزان» در قالب اقتصاد تولیدی و در شهرهای مستقل از یکدیگر شکل گرفته بود، به صورت اقتصاد
سوار بر «نوآوری و خدمات نوین» به اجرا دربیاید. جمعیت شهرنشین در برخی
کشورها به شکل افسارگسیخته و با بدترین مدل رشد فیزیکی شهرها، رو به افزایش
است. در چین، کمتر از ۱۰درصد جمعیت، در کل کلان‌شهرها ساکن هستند اما در
مثلا ایران، فقط در یک کلان‌شهر –تهران- ۱۱ درصد جمعیت کل، ساکن هستند که
از تراکم بالای جمعیت در کلان‌شهرها حکایت دارد.
بدترین مدل گسترش شهرها، رشد بدقواره
به‌صورت عدم ارتباط شهرهای بزرگ و کوچک پیرامون یکدیگر می‌تواند باشد که
باعث وابستگی شهرهای اطراف به شهر اصلی از بابت اشتغال و تحمیل هزینه‌های مضاعف به شهر مادر می‌شود. در چین اما با تمایل دولت‌های محلی و تصمیم دولت
مرکزی، طرح تکثیر «خوشه‌های شهری» در قالب ایجاد مجموعه‌های شهری مرتبط با
هم، در دستور کار قرار گرفته است. در «خوشه‌های شهری»، فعالیت‌های اقتصادی
نوین از طریق ارتباط شهرهای یک مجموعه شهری رونق می‌گیرد و در این مسیر،
«صرفه در مقیاس» به رشد فعالیت‌های تجاری مرتبط کمک می‌کند.
طرح افزایش «خوشه‌های شهری» که نمونه آن مثلث کلان‌شهرهای گوانگ‌ژو، شانگهای و شنزن در اطراف رود یانگ تسه است، یک مسیر برای افزایش جمعیت شهری در چین است. در شکل دوم، دولت‌های محلی کلان‌شهرها به دنبال تغییر کاربری
اراضی روستایی اطراف و گسترش افقی شهر هستند. این مسیر از یکسو رشد
اقتصادی بیشتر برای چین را تضمین می‌کند و از سوی دیگر چالش فعلی دولت در
بازار مسکن از بابت کمبود شدید زمین
برای عرضه خانه را جبران می‌کند. صاحب‌نظران اقتصادی در چین انتظار دارند
رشد جمعیت شهرنشین با این دو شکل، تولید ناخالص داخلی در نواحی شهری را تا
۱۰ برابر افزایش دهد.
توسعه شهرمحور، رویکرد تازه چین
رشد اقتصادی چین در دهه‌های اخیر شگفتی‌ساز
بوده است. اما چین از یکی از مظاهر اقتصادهای بزرگ یعنی کلان‌شهرها بی‌بهره
است. در سال‌های اخیر این کشور کوشیده است کلان‌شهرهایی در مقیاس جهانی
ایجاد کند و از مواهب این کلان‌شهرها در جهت شکوفایی اقتصادی بهره‌گیرد.
اما چرا جمهوری خلق چین هنوز کلان‌شهرهایی متناسب و با جمعیت و اقتصادش
ندارد و چرا امروز به ایجاد چنین قطب‌هایی همت گماشته است. چه سناریویی
برای دستیابی به این مهم در پیش گرفته است و کلان‌شهرها چگونه خواهند
توانست اقتصاد بزرگ چین را دگرگون کنند؟ ژانگ جون اقتصاددان چینی و مدرس
کرسی اقتصاد در دانشگاه فودان شانگهای به این موضوع پرداخته است. این مقاله
در پایگاه تحلیلی پروجکت سیندیکیت منتشر شده است.
چین در چهار دهه اخیر رشد اقتصادی پرسرعتی
را تجربه کرده است. اما یکی از منابع قدرتمند رشد را هنوز کاملا به دست
نیاورده است: شهریت. امروزه ظرفیت کلان‌شهرها به عنوان موتور محرک پویایی و
رفاه بیشتر، اهمیت ویژه‌ای یافته که بحق شایسته آن است. در طول دهه گذشته
چین تلاش کرده از اقتصاد تولیدی که بر پایه نیروی کار
ارزان شکل گرفته بود، به سمت اقتصادی با ارزش افزوده بیشتر حرکت کند. این
مدل جدید اقتصادی بر پایه دستاوردهای چین در افزایش بهره‌وری پی‌ریزی خواهد
شد و نوآوری‌ها در این مدل نقش پیشران را برعهده خواهند داشت. برای تسهیل
چنین تغییر جهتی، «شهری‌سازی» امری ضروری خواهد بود. یکی از دلایل آن،
صرفه در مقیاس است.
جای خالی شهرهای بزرگ
چین در حال حاضر پرجمعیت‌ترین کشور جهان و
دومین اقتصاد جهان است. اما تنها نیمی از جمعیت چین در مناطق شهری سکونت
می‌کنند و کمتر از ۱۰ درصد جمعیتش در کلان‌شهرها اقامت دائمی دارند. به این
ترتیب رتبه شهرنشینی
در چین، از میانگین جهانی بسیار پایین‌تر است. رشد کلان‌شهرها-مناطق شهری
با جمعیتی بیش از ۱۰میلیون نفر- تا مدت‌ها بر اساس قوانین سختگیرانه دولت و
سازمان‌های برنامه‌ریزی ممنوع بود. در حقیقت، در صنعتی‌سازی سریع،
کلان‌شهرها کمتر از شهرهای کوچک‌تر موفق بوده‌اند. شهرهای کوچک‌تر راحت‌تر
می‌توانند از سد محدودیت‌ها عبور کنند. محدویت‌هایی نظیر انباشت سرمایه
تولیدی، جلب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و کارآفرینی. شهر کوچک «کونشان»
در دهه ۱۹۹۰ به مرکز تولید قطعات الکترونیکی در چین تبدیل شد.
شهرهای استان گوانگ دونگ توانستند خود را با
زنجيره تامین بین‌المللی هماهنگ و چین را به عنوان «کارخانه جهان» معرفی
کنند. اما با وجود اینکه نقش شهرهای کوچک در توسعه چین را نباید نادیده
گرفت، ظرفیت‌های زیاد کلان‌شهرها برای پیشرفت تولید در آینده، باید
شناسایی شود. نتیجه این پیشرفت‌ها، افزایش تولید ناخالص ملی خواهد بود.
امروزه، چین تنها چهار شهر رده اول (با جمعیتی بیش از ۲۰ میلیون) دارد:
پکن، شانگهای، گوانگ‌ژو و شنزن. با در نظر گرفتن جمعیت کنونی و اندازه
اقتصاد چین، این عدد چندان قابل توجه نیست. حتی نمی‌توان با قطعیت پذیرفت
که این کلان‌شهرها، از منظر جمعیت یا میزان نقش‌آفرینی در رشد اقتصادی، به
ظرفیت نهایی خود رسیده‌اند. علاوه‌بر این، چین شهرهای رده دوم متعددی دارد
که اگر مجال یابند، به شهرهای رده اول تبدیل خواهند شد. دولت چین به‌منظور
اینکه ظرفیت شهرها را به حد اعلا برساند، باید بسیار منعطف‌تر و
تطبیق‌پذیرتر عمل کند.
مخالفت با شهرها، پسماند قوانین کهنه
سیاست‌های کنترل محدوده‌های شهری نیازمند
بازنگری است. چین ناگزیر است سیستم کهنه «سهمیه زمین» را ملغی سازد. این
سیستم، وسعت زمین‌هایی را که شهرها می‌توانند برای توسعه تولید به خدمت
بگیرند، محدود می‌سازد و همچنین سهم زمینی بی‌تناسب را در اختیار
کارخانه‌ها می‌گذارد. نتیجه پیروی از چنین سیستمی، ایجاد فشار روزافزون
برای افزایش هزینه‌های مسکن خواهد بود که در حال حاضر نیز سرسام‌آور است.
سرانجام چنین وضعیتی، رشد و توسعه
پایدار نخواهد بود. خبر خوش آن است که حکومت‌های محلی در حال رایزنی با
حکومت مرکزی هستند تا محدودیت‌های موجود را تسهیل یا حذف کنند. تقسیمات
شهری در چین، محدوده شهرها و روستاها را تبیین می‌کند. روستاها در این
تقسیمات با عنوان «بخش» مشخص شده‌اند و عمدتا به فعالیت‌های کشاورزی اشتغال دارند.
مثلا بیش از نیمی از وسعت منطقه تحت حاکمیت
«شانگهای» را اراضی روستایی تشکیل می‌دهد. در صورتی که امکان تغییر ماهیت
این اراضی پیش‌بینی نشده باشد، توسعه تجارت
در شانگهای عملا امکان‌پذیر نخواهد بود. امروزه حکومت‌های محلی سیاست
«تبدیل اراضی بخش‌ها» را در پیش گرفته‌اند که مورد تایید حکومت مرکزی نیز
هست. این رویه به ساخت مسکن و توسعه مناطق صنعتی و تجاری در اراضی روستایی،
وجهه قانونی می‌بخشد.
راهبرد تازه، خوشه‌های شهری
راهبرد دیگری که تغییر جهت چین به سوی مدل
توسعه شهرمحور را تسریع خواهد کرد، پررنگ شدن نقش خوشه‌های شهری در رشد
مناطق کمتر توسعه یافته است. از نظر اقتصادی، دلتای رودهای یانگ‌تسه و
پرل، که کلان‌شهرهای گوانگ‌ژو، شانگهای و شنزن را احاطه کرده است، مسلما
یکی از مهم‌ترین نقاط تراکم است که در مقیاس و همکاری متقابل در این منطقه،
منجر به بهبود بهره‌وری خواهد شد و کسب منافع بسیار را ممکن خواهد ساخت.
حکومت چین در این زمینه وارد عمل شده است. در ماه مارس سال جاری، لی‌له
چیانگ، نخست‌وزیر جمهوری خلق چین، برنامه‌ای برای توسعه یک خوشه شهری در
منطقه گوانگ‌دونگ-شانگهای-ماکائو ارائه کرد که ۹ شهر از جمله گوانگ‌ژو و
شنزن و همچنین بخش‌هایی از مناطق تحت حاکمیت دولت‌های خودمختار هنگ‌کنگ و
ماکائو را نیز در بر می‌گیرد. در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ تولید ناخالص
ملی در این ناحیه از ۸۲ میلیارد دلار به ۴۲/ ۱ تریلیون دلار افزایش یافت و این منطقه را به سومین قطب اقتصاد شهری جهان، پس از نیویورک
و توکیو، تبدیل کرد. اما جمعیت این منطقه به سرعت در حال افزایش است و
سرانه تولید ناخالص ملی در این ناحیه از نصف این مقدار در توکیو نیز کمتر
است. این امر نشان می‌دهد ظرفیت‌های موجود در منطقه هنوز شکوفا نشده‌اند.
علاوه‌بر این، مقامات چینی نیم‌نگاهی نیز به
منطقه دیگری دارند که مرکز آن در خلیج «هانگ‌ژو» واقع شده و از آنجا که با
دلتای رود یانگ‌تسه همپوشانی دارد، می‌تواند در یکپارچه‌سازی این منطقه
ثروتمند نقش عمده‌ای ایفا کند. چنین خوشه‌ای، کلان‌شهر ساحلی شانگهای و ۱۰
شهر بسیار مهم دیگر را در سراسر استان‌های چجیانگ و جیانگ‌سو شامل خواهد
شد. این مجموعه، بنادری در سطح استانداردهای جهانی، نظیر بندر نینگبو-ژوشان
خواهد داشت که از نظر تناژ محموله‌ها پرترددترین بندر جهان است. این
مجموعه، دو منطقه آزاد تجاری را (از میان ۱۱ منطقه آزاد تجاری کنونی چین)
در بر خواهد گرفت. نتیجه تشکیل چنین خوشه‌ای، ایجاد یک منطقه تجاری در حد و
اندازه سانفراسیسکو یا توکیو است. رشد اقتصادی چین در چهار دهه گذشته
بی‌نظیر بوده است. اما چین هنوز باید برای رسیدن به جایگاه یک کشور ثروتمند
تلاش کند. چین اقتصادش را به سویی سوق می‌دهد که هر چه بیشتر دانش‌بنیان و
فناوری‌محور باشد. این تلاش‌ها به افزایش دور از انتظارِ قدرت چین منجر
خواهد شد و بهترین مثالش، تلاش چین برای آزاد ساختن ظرفیت کلان‌شهرهاست.